آینده سیاسی ونزوئلا پس از چاوز و تاثیر آن بر منافع آمریکا، روسیه و منطقه آمریکای لاتین

رئیس جمهور ونزوئلا سرانجام پس از دو سال مبارزه با بیماری سرطان در 5 مارس 2013در سن 58 سالگی درگذشت.

هوگو چاوز رئیس جمهور فقید ونزوئلا سرانجام پس از دو سال مبارزه با بیماری سرطان در 5مارس 2013در سن 58 سالگی درگذشت. در مراسم وداع با این رهبر انقلاب بولیواری ونزوئلا 32 رئیس جمهور و 54 هیات رسمی از کشورهای مختلف جهان حضور داشتند و خبر فوت وی به طور وسیع در سراسر جهان منعکس و رهبران تعدادی از کشورها در مصاحبه با خبرگزاریها نسبت به آن واکنشهای متفاوتی نشان دادند. پوتین رئیس جمهور روسیه چاوز را فردی قوی و توانمند نامید، احمدی نژاد رئیس جمهور ایران از وی به عنوان یک فرهنگ و یک راه برای نجات بشریت نام برد، مورالس رئیس جمهور بولیوی دلیل محبوبیت چاوز را مبارزه وی با امپریالیسم دانست، رافائل کوره آ رئیس جمهور اکوادور اظهار تاسف کرد که آمریکای لاتین رهبری بی همتا را از دست داده و رهبر چین چاوز را سیاستمدار بزرگ و رهبر برجسته  دانست.

روزنامه کریستین ساینس مانیتور در مقاله ای نوشت (جای تعجب نیست اگر شاهد شرکت شمار زیادی از رهبران کشورهای دنیا از جمله نماینده آمریکا در مراسم خاکسپاری چاوز باشیم زیرا وی تاثیر عمیقی بر ونزوئلا و آمریکای لاتین گذاشت و توجه او به طبقات محروم ونزوئلا عرصه سیاسی این کشور و کل منطقه آمریکای لاتین را دگرگون کرد). هوگو چاوز در طول 14 سال زمامداریش به طور جدی سیاستهایی ضد امپریالیستی اتخاذ کرد و با کشورهایی که میانه خوبی با آمریکا نداشتند روابط مستحکمی برقرار کرد.

وی در این مدت 9 بار به ایران، 9بار به روسیه، 5بار به چین، 5 بار به بلاروس و سه بار به سوریه سفر کرد و بیشترین دیدار را از کوبا داشت.    

تفکرات و مدل رفتاری و الگوی سیاسی چاوز تحول شگرفی را در مسیر مبارزات ضد استعماری منطقه آمریکای لاتین ایجاد کرد که میتوان از آن به عنوان (چاویسم) نام برد.

وی همچنین سیاست خارجی مبتنی بر حمایت از جریانهای آزاده و نیروهای مقاومت از جمله در لبنان و فلسطین ارائه داد و اقداماتش موجب تقویت جایگاه کشورهای مخالف ایالات متحده آمریکا در این منطقه گردید. از این منظر مرگ چاوز سوالات بسیاری درباره آینده روابط ونزوئلا با محور امپریالیسم یعنی آمریکا از یک سو و محور مقاومت یعنی ایران، روسیه و چین  پیش روی قرار میدهد. آنچه در مورد هوگو چاوز می توان گفت آن است که وی حتی پس از مرگش نیز همانند زمان حیاتش باعث بحثهای مختلفی در بین موافقان و مخالفان خود شده است. ذیلا به بررسی آینده تحولات پس از مرگ این سرباز انقلابی آمریکای لاتین می پردازیم.

روابط روسیه و ونزوئلا پس از چاوز

به باور اغلب ناظران سیاسی روابط روسیه و ونزوئلا در طول 14 سال ریاست جمهوری چاوز در ابعاد مختلف نظامی، اقتصادی، صنعتی و غیره گسترش مطلوبی داشت و این دوران قطعا عصر طلائی مناسبات مسکو و کاراکاس به شمار می آید. در واقع، ونزوئلا ی چاوز یکی از مهمترین و تاثیرگذارترین کشورهای آمریکای لاتین بود که بخشی از سیاست چندقطبی گری کرملین را در حوزه کارائیب توسعه داد و به موازات آن که آمریکا در حیات خلوت روسیه در آسیای مرکزی و قفقاز و اروپای شرقی به گسترش طرحهای استعماری و توسعه طلبانه خود مبادرت نمود مسکو نیز به بسط مناسبات خود با کشورهای آمریکای لاتین اقدام کرد.

توسعه روابط مسکو و کاراکاس از سال 2005 و با انعقاد قراردادهای نظامی هنگفت شروع شد و به تدریج گسترش یافت. روسیه تاکنون چندین میلیارد دلار در بخشهای اقتصادی و نفت و گاز ونزوئلا سرمایه گذاری کرده و این همکاریها همچنان سیر صعودی دارد اما به تازگی با فوت چاوز نگرانیهای مسکو در خصوص روابط با این کشور و توطئه های آمریکا در این منطقه افزایش یافته است.

صاحب‌نظران روس در خصوص آینده سیاسی روابط مسکو و کاراکاس نقطه نظرات مختلفی دارند به عنوان مثال  فئودور لوکیانف سردبیر مجله روسیه در سیاست جهانی معتقد است پس از مرگ چاوز، ونزوئلا وارد یک مبارزه شدید سیاسی با پیامدهای غیرقابل پیش بینی خواهد شد و از آنجا که حزب چاوز به شخص وی متکی بود به همین جهت چپگرایان در مبارزه انتخاباتی پیش رو با رقیب جدی راستگرا روبرو میشوند و طبعا اگر مخالفان چاوز در این انتخابات پیروز شوند روابط کاراکاس با مسکو در یک حالت خنثی قرار خواهد گرفت.

علاوه بر این مناسبات روسیه و  ونزوئلا در زمان چاوز مستقیما تحت تاثیر شخصیت وی قرار داشت و لذا حتی اگر حزب وی برنده شود در فقدان چاوز روابط دو کشور به تدریج افول کرده و در یک سطح عادی قرار میگیرد. اما بر خلاف نظر لوکیانوف ، روسلان پوخوف رئیس مرکز تحلیل استراتژی و فناوری روسیه تصور میکند حتی اگر راستگرایان در کاراکاس در راس هرم قدرت قرار گیرند همکاریهای فنی-نظامی بین روسیه و ونزوئلا نمی تواند یک شبه خاتمه یابد و کاراکاس مجبور به استفاده از تسلیحات روسی خریداری شده و اخذ سرویس برای آنهاست مضافا بر آنکه بازار سلاح ونزوئلا تقریبا اشباع شده و حتی اگر هوگو چاوز اکنون زنده بود امکان انعقاد قراردادهای نظامی بیشتر در آینده وجود نداشت.

در این بین یوگنی میشنکو رئیس انستیتو بین المللی تخصصی مسکو معتقد است موقعیت روسیه در دراز مدت در ونزوئلا تضعیف خواهد شد اما با توجه به اینکه همکاریهای نفتی و نظامی به نفع هر دو کشور است لذا قراردادها برای چند سال دیگر ادامه خواهد یافت. برخی از اندیشمندان دیگر نیز تصور میکنند ونزوئلا حداقل برای چند سال دیگر باثبات خواهد ماند و مخالفان چاوز نمی توانند پیروز شوند و بنابراین منافع مسکو در این کشور به خطر نخواهد افتاد. (1)

یکی دیگر از مسائلی که مورد توجه مسکو می باشد انتخابات آتی ریاست جمهوری ونزوئلا است که در 24 آوریل 2013 برگزار خواهد شد تا رئیس جمهور پس از چاوز انتخاب شود حساسیت این انتخابات بیشتر از آن جهت است که هوگو چاوز بسیار دیرهنگام به فکر معرفی جانشین خود افتاد هرچند که نیکلای کلاشنیکوف معاون انستیتوی آمریکای لاتین روسیه تصور میکند در این انتخابات مادورو که توسط چاوز برای جانشینی به مردم معرفی شده، برنده انتخابات می باشد ولی می توان گفت نظر سرگئی مارکوف کارشناس سیاسی و عضو تالار اجتماعی روسیه که نسبت به وقوع مرحله ابهام و بی ثباتی در ونزوئلا ابراز نگرانی میکند نیز قابل توجه است. از نگاه مارکوف، چاوز در انتخابات سال2012 با برتری نه چندان زیادی بر کاپریلس نامزد مخالفان برنده شد  ولی پیروان چاوز به اندازه وی کاریزماتیک نیستند و ممکن است راستگرایان از همین نقطه ضعف موجود استفاده و در انتخابات آتی پیروز شوند. (2)

ناظران روس سناریوی احتمالی شکست چپگرایان در انتخابات آتی ریاست جمهوری ونزوئلا را در ادامه توطئه مرگ چاوز ارزیابی میکنند چنانکه ولادیمیر ژیرینوفسکی رهبر حزب لیبرال دموکرات روسیه معتقد است سرویس‌های ویژه آمریکا در مرگ هوگو چاوز رهبر ونزوئلا دست داشتند(3)حتی گنادی زیوگانوف رهبر حزب کمونیست روسیه نیز بر تحقیقات بین المللی در خصوص یکسان بودن بیماری 6رهبر آمریکای لاتین که بلوک بانفوذ مستقل خود را تشکیل میدهند، تاکید و به احتمال دست داشتن آمریکا در این مساله اشاره میکند.(4) بنابراین ایالات متحده آمریکا برای رهایی از چاوز و تاثیراتش بر حیات خلوت خود در توطئه ای حساب شده چاوز را به قتل رسانده و اکنون تلاش میکند در جریان انتخابات ریاست جمهوری بازگشت خود به این کشور و حوزه کارائیب را تثبیت کند.      

آینده روابط آمریکای لاتین با کاراکاس

در راستای فرایند همگرائی در آمریکای لاتین و مقابله با سلطه آمریکا، هوگو چاوز همراه با فیدل کاسترو رهبر کوبا به تقلید از قهرمان این منطقه یعنی سیمون بولیوار که آزادی را برای آمریکای لاتین به ارمغان آورده بود در سال 2002 ائتلاف آلبا را راه اندازی کرد. وی توانست کشورهایی مانند نیکاراگوآ، بولیوی، اکوادور و دیگر جزایر منطقه کارائیب را تحت لوای این ائتلاف گرد هم آورد و در عوض، آلبا به عنوان مرکز ضدیت با گرایشات آمریکایی در قاره آمریکا تبدیل شد(5).می توان گفت این ساز و کار منطقه ای در واقع آنتی تز دکترین مونروئه و نمایانگر تقابل بین مردم آمریکای لاتین و امپریالیسم می باشد و ایدئولوژی آن ترکیبی از ناسیونالیسم، استعمارستیزی، ضدیت با سرمایه‌داری و آمریکاستیزی است.

چاوز در آمریکای لاتین بر میراث مشترک مبارزه اقتصادی، احساسات پان‌امریکن و درک این مطلب که علت عقب‌ماندگی مردم آمریکای لاتین اتکا به آمریکا و اروپاست، تأکید داشت. ضمنا وابستگی اقتصادی، موجب پیوند دولت ونزوئلا با کشورها و سازمان‌هایی ‌شد که در نیمکره غربی احساسات ضدآمریکایی داشتند. مورالس، رئیس ‌جمهور بولیوی، نسترو کتوچز، رئیس‌ جمهور آرژانتین، لولاداسیلوا، رهبر برزیل هر کدام با تفاوت‌هایی، معتقدند که نابرابری‌های موجود در آمریکای لاتین، به علت وابستگی‌های خارجی است. دانیل اورتگا، رئیس‌ جمهور نیکاراگوئه، رافائل کوره‌آ، رئیس ‌جمهور اکوادور نیز همین نظر را دارند. بیشتر این رهبران مخالف طرح تجاری آزاد به رهبری آمریکا هستند و تلاش کرده‌اند تا دیپلماسی در نیمکره غربی چندقطبی شود.(6) کن لیوینگستون شهردار سابق لندن معتقد است توانائی چاوز در خنثی کردن فشار و توطئه آمریکا مشوقی برای کل قاره آمریکای جنوبی بود که در مقابل ایالات متحده آمریکا بایستند و از قید نفوذ آمریکا خود را رها کنند و منافع مردم را بر منافع شرکتهای آمریکائی ترجیح دهند.

 اما سرنوشت کوبا به عنوان کشوری که در آمریکای لاتین پرچمدار مبارزه با واشنگتن می باشد و به کمکهای ونزوئلا وابسته است توجه کارشناسان را به خود جلب نموده است. یوری روگولف مدیر بنیاد مطالعه ایالات متحد آمریکا بنام روزولت معتقد است کوبا قبل از چاوز ایستادگی کرده بود و بعد از وفات وی نیز به خط خود ادامه خواهد داد زیرا از احترام و حمایت رهبران آمریکای لاتین برخوردار است(7) عده ای از صاحبنظران نیز بر این اعتقادند که در صورت پیروزی کاپریلس نامزد راستگرایان در انتخابات ریاست جمهوری ونزوئلا در روابط کاراکاس با هاوانا تجدید نظر خواهد شد و 40 هزار کارگر کوبائی از ونزوئلا اخراج میشوند(8) به همین دلیل است که خوزه موخیکا رئیس جمهور اروگوئه عدم حضور فیزیکی چاوز را ضربه بزرگی برای ونزوئلا و سایر کشورهای آمریکای لاتین می داند و دوران چاوز را یک دوره تاریخی و بی سابقه برای این کشور بر میشمارد.

نگرانیهای آمریکا از حضور قدرتهای رقیب واشنگتن در آمریکای لاتین

ظهور چاوز در آمریکای لاتین و حضور گسترده تر رقبای این کشور در این حوزه به تدریج نگرانیهای واشنگتن را افزایش داده است  دکتر ری ولسر تحلیلگر ارشد سیاست آمریکای‌لاتین در مرکز مطالعات سیاست‌خارجی داگلاس و سارا آلیسون که وابسته به بنیاد هریتیج است، در این خصوص می گوید (به راحتی می‌توان نزدیک شدن آتش ضدآمریکایی را به سوی آمریکا مشاهده کرد. در نیمکره غربی، هوگو چاوز رئیس جمهوری ونزوئلا، رائول کاسترو برادر فیدل کاسترو و دیگر اعضای جنبش بولیواری آلبا همچنان به برنامه‌های ضدآمریکایی خود ادامه می‌دهند.واشنگتن نیاز مبرم و فوری به سیاستی دارد که در مقابل ایده‌هایی ضدآمریکایی در کشورهای آمریکایی بایستد. این کار می‌تواند از طریق ممانعت از ارایه امتیازهای تجاری و امتیاز وام، دریغ کردن اعزام سفیر به این کشورها، همراهی با دوستان و طرفداران آزادی و دموکراسی در این منطقه برای مقابله با آن‌هایی که خواستار ناخوشی آمریکا هستند، صورت گیرد. تا زمانی که آمریکا شروع به ارسال پیام روشن و قوی نکرده باشد که اقدامات ضدآمریکایی و غیر دموکراتیک پیامدهای سختی خواهد داشت، ائتلاف بولیواری ضدآمریکایی همچنان شعله‌های احساسات ضدآمریکایی را در نیمکره غربی تشدید خواهد کرد)(9)

امریکن اینترپرایز نیز به منظور تحریک مخالفان در ونزوئلا می نویسد (ما باید از حق ونزوئلایی‌ها در مبارزه دموکراتیک به منظور در دست گرفتن کنترل کشور و آینده‌شان دفاع کنیم. تنها واشنگتن می‌تواند این مسئله را برای رهبران چین، روسیه، ایران و کوبا روشن کند که اگر آنها تلاش کنند حکومتی غیردموکراتیک و متخاصم را در ونزوئلا حفظ کنند، آمریکا با این مسئله برخورد خواهد کرد. هرگونه تلاشی برای سرکوب کردن روحیات مردم ونزوئلا برای تصمیم‌گیری درباره سرنوشتشان با پول چینی‌ها، تسلیحات روس‌ها، عوامل ایرانی‌ها یا قاتلان کوبایی با پاسخ منطقه‌ای هماهنگ روبرو خواهد شد. نیروی انتظامی و دادستان‌های آمریکایی نیز می‌توانند با زندانی کردن دولتمردان ونزوئلایی دستکم از تهدید مردم یا تضعیف دستور کار اصلاحات بدست آنها جلوگیری کنند).

اما امیدواری اصلی آمریکا در ونزوئلا برای مهار آتش آمریکا ستیزی در آمریکای لاتین، پیروزی نیروهای مخالف در ونزوئلا است. روزنامه کریستین ساینس مانیتور در این رابطه می نویسد درگذشت چاوز تیزترین خار موجود در رابطه آمریکا و ونزوئلا را از میان برداشته است و نباید انتظار داشت که این گرمی روابط یک شبه برقرار شود خصوصا اینکه دولت ونزوئلا مدعی شده آمریکا در مرگ چاوز دست داشته است. این روزنامه به نقل از اریک فارنس ورت معاون شورای آمریکا و جامعه آمریکا در واشنگتن می نویسد چاوز جوی در ونزوئلا ایجاد کرده که در بیشتر مناطق این کشور با دید منفی به آمریکا نگاه می کنند.

برخی ناظرین آمریکائی معتقدند استراتژی واشنگتن در ونزوئلا شکست خورده و دولت اوباما نباید وقت خود را صرف مذاکرات دیپلماسی با جانشین چاوز بکند. آمریکا میتواند در راستای برقراری دموکراسی از گروهها و جناحهایی که در این زمینه در ونزوئلا فعالیت میکنند تا زمان برگزاری انتخابات ریاست جمهوری این کشور حمایت کند.

هرچند چاوز فوت کرده اما مقامات ونزوئلائی از هم اکنون توطئه های واشنگتن را درک کرده اند به عنوان مثال مادورو معاون رئیس جمهور ونزوئلا از سفر کاپریلس نامزد انتخابات ریاست جمهوری این کشور به ایالات متحده آمریکا انتقاد می کند و می گوید (ما سفر ایشان به آمریکا را زیر نظر داریم. وی در فلوریدا با مخالفین دولت دیدار داشته و حالا در نیویورک بسر میبرد. وی قرار است در این شهر با خانم جاکوبسن معاون وزارت امور خارجه آمریکا دیدار نماید) علاوه بر این دولت ونزوئلا اخیرا دو وابسته نظامی آمریکا را به عنوان عنصر نامطلوب از خاک خود اخراج کرد که نشان میدهد جانشینان چاوز در آینده رویکرد مثبتی نسبت به آمریکا نخواهند داشت و خود را برای مبارزه با توطئه های آمریکا آماده کرده اند.

خدمات چاوز به ونزوئلا

اگر چه 14 سال ریاست جمهوری هوگو چاوز خالی از ایراد نبوده ولی  وی در طول مدت زمامداریش توانست اعتماد توده های فقیر و محروم ونزوئلا را بدست آورد، نرخ تورم را کاهش دهد، وضعیت اقتصاد کشورش را به نحو قابل توجهی بهبود بخشد و گروهی از کشورهای آمریکای لاتین را با سیاستهای ضدآمریکائی و ضد امپریالیستی خود همراه سازد. به طور کلی، سطح زندگی اکثر مردم ونزوئلا در دهه گذشته بهبود یافته و فقر به میزان 50 درصد کاهش داشته است. همچنین به میزان 70 درصد از افرادی که در فقر مطلق زندگی می‌کردند، کاسته شده است. میانگین درآمدها و حقوق بازنشستگی افزایش داشته و تعداد بیکاران کاهش 8 درصدی را نشان می‌دهد. مردم از خدمات سلامت و تحصیل رایگان برخوردار شدند و ترویج مشارکت دموکراتیک و تقویت نظارت شهروندان بر شرایط و پیشامد‌های محلی، مهمترین بخش طرح اصلاحات اجتماعی دولت چاوز محسوب می‌شود واین تحولات در زمانی انجام می‌گیرند که جامعه جهانی با بحران اقتصادی دست و پنجه نرم می‌کند و بسیاری از کشورها در سیاست‌های اجتماعی خود بازنگری کرده و سیاست‌های نولیبرال را جایگزین آن می‌سازند.

خدمات چاوز برای مردم ونزوئلا آنقدر شفاف است که کارتر رئیس جمهور سابق آمریکا طی بیانیه ای اظهار میدارد(هرچند ما موافق همه روشهای دولت چاوز نبودیم اما هرگز در مورد تعهد وی در بهبود بخشیدن به وضعیت زندگی هزاران نفر از هم میهنانش تردیدی نداشتیم) کارتر می افزاید چاوز آرزو داشت تغییراتی عمیق در کشورش ایجاد کند تا همه به ویژه مردم محروم از آن بهره ببرند. به گفته لاری بیرنز مدیر شورای امور نیم کره ای آمریکا وی چهره ای بود که به دفاع از محرومان آمد و در حمایت و کمک به طبقه مستضعف برنامه هایی را به اجرا گذاشت که هیچ دولتی در ونزوئلا قبل از وی  صورت نداده بود و بسیاری از افراد فاقد امتیاز و نفوذ در عرصه سیاست ونزوئلا توانستند در دوران چاوز قدرت سیاسی جدیدی کسب کنند. به این ترتیب کاندیداهای مخالف چاوز در انتخابات سال2012 با درک این مسئله در وعده های انتخاباتی خود بر ادامه سیاستهای چاوز در زمینه شراکت اجتماعی همه اقشار در صحنه سیاسی کشور تاکید میکردند زیرا این واقعیت را درک کرده بودند که برای پیروزی در انتخابات ونزوئلا و یا هر کشور دیگر آمریکای لاتین اتخاذ چنین موضعی یک ضرورت است.

چاوز همچنین دست شرکتهای چندملیتی را به نحو محسوسی از ثروت ملی ونزوئلا کوتاه کرد و اجازه نداد حقوق طبقات محروم کشورش به حلقوم گشاد و سیری ناپذیر این شرکتها فرو رود.

جمع بندی

با توجه به تاثیرگذاری کاراکاس بر منطقه آمریکای لاتین، واشنگتن تمام تلاش خود را بکار خواهد گرفت تا حضور خود در این کشور را مجددا تثبیت کند. بر این اساس اولین اقدامات آمریکا از مدتها پیش متوجه  به قدرت رساندن مخالفان راستگرا در ونزوئلا بوده است. طبعا در صورت عدم توفیق در این مسیر، احتمال دارد بلافاصله سیاست بی ثبات نمودن اقتصادی و سیاسی این کشور از سوی ایالات متحده آمریکا پیگیری شود. ضمنا ایجاد تفرقه بین نیروهای چپگرا و نفوذ در ارتش ونزوئلا برای رسیدن به اهداف خاص نیز به عنوان راهکارهای جایگزین مدنظر کاخ سفید خواهد بود. بدیهی است 14 سال تجربه زمامداری موفق هوگو چاوز پشتوانه محکمی برای جانشینان وی است تا مردم ونزوئلا بار دیگر به مادورو اعتماد نمایند هرچند احتمال دارد پیروزی طرفداران چاوز با اختلاف بسیار کمی نسبت به مخالفان اتفاق بیافتد.

اما از بعد دیگر به نظر می آید طرز تفکر سیاسی، فرهنگی و اقتصادی چاوز تا حدودی در میان برخی از کشورهای آمریکای لاتین ریشه دوانیده و در آینده تقویت خواهد شد. بر اساس همین اندیشه های چاوز است که قدرتهای رقیب آمریکا روابط و مناسبات نسبتا خوبی با کشورهای این منطقه برقرار کرده اند و واشنگتن نمی تواند ادامه این حرکت را متوقف کند.

نویسنده: سیدعبدالرضا موسوی بفروئی